Czy wyróżniony na World Press Photo za reportaż prezentujący żałobną ekspresję Polaków po katastrofie smoleńskiej Filip Ćwik pokazuje nam swoją subiektywną prawdę, prawdę jakiej my od niego oczekujemy, czy może taką prawdę jaką fotograf wyobraża sobie jako przez nas oczekiwaną? Czy praca Ćwika ma w sobie w ogóle jakąkolwiek prawdę, poza informacją o tym, że każdego człowieka można przedstawić w sposób groteskowy? Czy praca Ćwika w ogóle jest reportażem?
Lubię pisać, że portret fotograficzny to kłamstwo. Że nie ma nic mniej prawdziwego niż zatrzymanie, zablokowanie przypadkowego wyrazu twarzy w prostokątnej czy kwadratowej ramie obrazu. Nieprawdziwe jest wszystko; ucięcie w wąskie ramy otaczającego portretowanego świata, dobranie fałszującego rzeczywistość materiału (czerń i biel, nierealnie zaburzone zmienną ekspozycją kolory, użycie edytora obrazu). Kłamstwem jest przede wszystkim próba przedstawienia w formie statycznej i statystycznie przypadkowej pauzy ułamkowej cząstki czyjegoś istnienia. To kłamstwo ponieważ w rzeczywistości obraz każdego z nas składa się z miliardów nakładających się na siebie klatek filmowych, powidoków, które mielone przez wzrok / mózg / emocje dają kompletny, dynamiczny i przedmiotowo i podmiotowo indywidualny obraz.
Lubię o tym myśleć, ponieważ nie ma na to rady, ponieważ odpowiedzią na to wyzwanie nie był kubizm ani deklaracje programowego subiektywizmu w fotograficznym obrazowaniu. Ponieważ rodzi ten fakt daleko idące konsekwencje w odbiorze wszystkiego, co związane ze sferą tego co wizualne. Wreszcie dlatego, że nieświadomość tego faktu u początków fotografii, a nawet kilkadziesiąt lat wcześniej jest z dzisiejszego punktu widzenia przezabawna. Mimo wielokrotnie powtarzanych przez wielu obaw, po wykonaniu portretu fotograficznego żaden portretowany jeszcze nie zniknął. Bo obraz fotograficzny nie ma siły wchłaniania prawdy.
The Family of a Man, gigantyczny projekt fotograficzny dowodzony przez Edwarda Steichena, miał za zadanie pokazać ludzkości jej zunifikowany, zuniwersalizowany obraz. Tę spektakularną wystawę, po raz pierwszy zaprezentowaną w 1953 roku, prezentującą 503 prace 273 sławnych jak i kompletnie anonimowych fotografów z 68 krajów, wybranych spośród prawie 2 milionów zgłoszonych odbitek, pokazano w 38 krajach budząc zainteresowanie 9 milionów widzów. W Polsce wystawę można było zobaczyć w 1959 roku w Warszawie, Wrocławiu i Poznaniu. Po świecie rozeszło się ponad 4 miliony egzemplarzy katalogu z wystawy. W latach 50-tych po prostu nie wypadało nie pochylić się nad losem „rodziny człowieczej”.
Portret Steichena nasycony był ideologią prawdziwej, dobrej, pięknej i godnej podziwu natury człowieka, który w trudzie i znoju, nędzy i głodzie, strachu i szaleństwie, nie przestaje być człowiekiem, nieodłącznym elementem ludzkiego społeczeństwa, mieszkańcem ziemi. Nawet w dobie zimnej wojny, nawet po Holocauście.
W Polsce znalazł się człowiek, Witold Wirpsza, który potrafił ten obraz rozbroić. Jego wydany w 1962 roku w nakładzie niewielu ponad 1000 egzemplarzy zbiór wierszy „Komentarze do fotografii The Family of A Man” są właśnie wyrazem zdecydowanego sprzeciwu wobec wszelkich prób nie tylko ideologizacji przekazu wizualnego w imię celów wymyślonych przez jednostkę, ale także sprzeciwu wobec jakiejkolwiek uniwersalizacji odbioru tego przekazu.
W genialnej, choć króciutkiej książce,
właśnie wznowionej przez Instytut Mikołowski, Wirpsza dokonuje zarówno dekonstrukcji złowrogiej koncepcji ideologicznego, jednowymiarowego ataku Steichena, ale także pokazuje jak daleko sięgnąć może uwolniona, indywidualna percepcja odbiorcy obrazu.
Pisząc o steichenowskiej indoktrynacji, Wirpsza porównuje ją do złośliwości człowieka, który by uczynić swego przyjaciela lepszym człowiekiem, wpuszcza mu niepostrzeżenie do ucha robaka, wywołując u niego koszmarne bule głowy i halucynacje. Nazwijmy to niedźwiedzią przysługą.
Halucynacje trapią ofiarę, którą prześladują to:
Płonące ryby, przewiercające statki poniżej linii wodnej, cichuteńko; albo: powietrze twarde jak lód (odpowiednio niska temperatura), wypełniające płuca
[(każdy pęcherzyk osobno)
A więc „przysługa” odbiła się na przyjacielu również deformując jego odbiór rzeczywistości. Ale czy deformując? Czy nie jest tak, że trawiony robakiem mózg nie przedstawia swemu nosicielowi świata prawdziwego dla siebie tu i teraz? Czy ból i halucynacje nie były dla ofiary rzeczywistością?
Krytykując przesłanie wystawy Steichena Wirpsza ujawnia jak daleko może się posunąć przekształcając to co może się nam wydawać, że wszyscy widzimy w obraz totalnie osobisty. Robi to bez oglądania się na konsekwencje.
W wierszu towarzyszącemu zdjęciu Roberta Franka, przedstawiającemu (zdaniem większości) samotnego mężczyznę ze skrzypcami, Wirpsza pisze, że ów człowiek to:
Aktor, ktor, tor, or, r (r, ro, rot, rotk, rotka); inaczej
Bowiem nie pozwoliłby fotografowi na przemyślne
Oświetlenie twarzy reflektorem (o fleszu nie ma
Mowy, zdjęcie jest robione na czas)
W wierszu „Pragnienie”, będącym komentarzem do fotografii czarnoskórego mężczyzny pijącego wodę z kranu, Wirpsza zastanawia się czego tak naprawdę na zdjęciu nie widzimy:
Grymas oczu; co widzą te oczy
Ukosem w górę (wody nie widzą)? Ścianę za kurkiem? A jeśli ściany nie
Ma (fotografia niczego nie sugeruje), to co? samolot
Odrzutowy (fotografia jest niema) pikujący prosto
W źrenice?
Czy fotografie Filipa Ćwika nie kwalifikują się do takich samych poetyckich interpretacji?
Wirpsza wie to, czego nie wie wielu autorów fotografii. Że odbiorca jest ważniejszy od niego. Że odbiorca ma od niego dużo większe możliwości, ale także i prawa. Że ma nad nim władzę, zawsze wyczuje kłamstwo. „Komentarze … ” to fantastyczna książka. Pozycja jakich mało na fotograficznym rynku wydawniczym. Dyskutująca, budująca kontekst obrazu fotograficznego, demistyfikująca. Warto choćby postawić ją koło wielu „dzieł” pretendujących do miana przedstawiających świat.
